Έθιμα

ΑΝΑΣΤΕΝΑΡΙΑ

Τα αναστενάρια ξεκίνησαν στις αρχές του αιώνα από το χωριό Κωστί της επαρχίας Σωζοαγαθουπόλεως στην Ανατολική Ρωμυλία. Στο νομό Σερρών οι τόποι όπου τελούνται σήμερα τα αναστενάρια είναι η Αγία Ελένη και η Κερκίνη. Η "πυροβασία" ή "ακαϊα" αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό του εθίμου που διανθίζεται από ενδιαφέρουσες μυσταγωγίες και ιεροπραξίες όπως, η τελετουργική θυσία των ζώων και η έκσταση των πιστών, με την αδιάλειπτη παρουσία της μουσικής από λαϊκούς οργανοπαίκτες. Η λαϊκή θρακική λατρεία των αναστεναριών έχει διασωθεί από την αρχαιότητα και εκτός από τη βακχεία των αναστενάρηδων, διασώζει πολλά κατάλοιπα της Διονυσιακής λατρείας.

Η τελετή ξεκινά την παραμονή της εορτής των Κωνσταντίνου και Ελένης στις 20 Μαΐου.

Την ημέρα αυτή γίνεται η θυσία του ζώου (Κουρμπάνι), καθώς και η μεταφορά των εικόνων (του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης) από την εκκλησία στο κονάκι του χωριού.

Εκεί τελείται η αγρυπνία αλλά και η προετοιμασία των μυστών για την οιστροπληξία, που κορυφώνεται την επομένη ημέρα.

Το πρωί της 21ης Μαΐου οι αναστενάρηδες μεταφέρουν τα εικονίσματα και τα εναποθέτουν στο αγίασμα, τόπο ιερό μέσα στο άλσος.

Το απόγευμα τελείται η πρώτη πάνδημος πυροβασία. Όταν σχηματισθεί η θράκα ειδοποιούνται οι αναστενάρηδες και υπό τους ήχους παραδοσιακών οργάνων φτάνουν σε πομπή και αρχίζουν τον κυκλικό χορό γύρω και πάνω από τη φωτιά. Ανάλογες τελετές, κλειστές αυτή τη φορά μέσα στο κονάκι, γίνονται και την ημέρα της εορτής του Αγίου Αθανασίου στις 18 Ιανουαρίου.

ΓΕΡΑΚΙΝΑ

Το 1854 η Νιγρίτα βρίσκονταν κάτω από τον Τουρκικό ζυγό. Σ' ένα από τα φτωχικά σπίτια της περιοχής "Τσακαλάδες" γεννήθηκε από την οικογένεια Ροκάνη ένα κορίτσι στο οποίο δόθηκε το όνομα "Γερακίνα". Μεγαλώνοντας η Γερακίνα γίνεται γνωστή για την ομορφιά της και την ευγένεια του χαρακτήρα της. Το 1870 είναι ήδη 16 χρόνων και συναντά τον έρωτα στο πρόσωπο του νεαρού Νιγριτινού Τριαντάφυλλου Γκοστίνου. Η αποφράδα ημέρα της Αυγούστου 1870 σφράγισε με τον πλέον δραματικό τρόπο τη ζωή της. Πηγαίνοντας στο πηγάδι της συνοικίας για να φέρει νερό, από απροσεξία γλιστρά και πέφτει μέσα. Δυστυχώς παρά την κινητοποίηση όλης της τον αγαπημένο της που κατέβηκε με σχοινί στον πυθμένα του πηγαδιού. Όλη η Νιγρίτα έκλαψε την άτυχη τραγική κόρη και τη συνόδεψε στην τελευταία της κατοικία, αφού πρώτα τη στόλισε με φλουριά και βραχιόλια. Το τραγικό τέλος της Γερακίνας συγκλονίζει τον Τριαντάφυλλο που από αβάστακτο πόνο και θλίψη πέθανε μετά από τρεις ημέρες.

Κορυφαία εκδήλωση των πολιτιστικών εκδηλώσεων που γίνονται τον μήνα Σεπτέμβριο στη Νιγρίτα και φέρουν το όνομα "Γερακίνεια", αποτελεί η αναπαράσταση της πτώσης της "Γερακίνας" στο πηγάδι, στην περιοχή "Τσακαλάδες". Στο τέλος ακολουθεί λαϊκό γλέντι το οποίο συνοδεύεται από πλούσια εδέσματα της περιοχής.

ΓΥΝΑΙΚΟΚΡΑΤΙΑ – ΜΠΑΜΠΩ – ΒΡΕΞΟΥΔΙΑ

Η γιορτή της Μπάμπως ή της μαμής είναι ένα πανάρχαιο έθιμο. Στην Ελλάδα μεταφέρθηκε από τους κατοίκους της Ανατολικής Ρωμυλίας, που εγκαταστάθηκαν στην Θράκη και στην Μακεδονία. Στη Μονοκκλησιά το έθιμο έφεραν το 1923 πρόσφυγες από την Πέτρα της Ανατολικής Θράκης. Με τα δρώμενα του εθίμου αυτού τιμάται η αναπαραγωγή, η γέννηση των παιδιών και η γυναίκα που τα φέρνει στον κόσμο. Αποτελεί μάλιστα μια μακρινή ανάκληση του μητριαρχικού πνεύματος. Κάθε χρόνο στις 8 Ιανουαρίου αναβιώνει το έθιμο της "Γυναικοκρατίας" ή της "Μπάμπως" ή "Βρεξούδια" στα Δημοτικά Διαμερίσματα της Μονοκκλησιάς, της Ν. Πέτρας, της Α. Καμήλας της Λιβαδιάς αλλά και προσφάτως στο Χαρωπό. Από τα χαράματα, οι γυναίκες με φωνές και με τη συνοδεία ορχήστρας αναγγέλλουν θορυβωδώς το γεγονός πως το χωριό βρίσκεται πλέον κάτω από την εξουσία τους. Οι παντρεμένες γυναίκες εκλέγουν μια γυναίκα για πρόεδρο και στη συνέχεια τα υπόλοιπα μέλη του διοικητικού συμβουλίου, που είναι επίσης αποκλειστικά γυναίκες. Στη συνέχεια καταλαμβάνουν τα δημόσια κτίρια, χτυπούν τις καμπάνες της εκκλησίας, συγκεντρώνουν χρήματα για τα έξοδα της ημέρας καθώς και προμήθειες για το βραδινό γλέντι. Οι άνδρες την ημέρα αυτή ασχολούνται με τις δουλειές του σπιτιού και απαγορεύεται να κυκλοφορούν στο δρόμο. Φορώντας την ποδιά της νοικοκυράς πλένουν ρούχα, σιδερώνουν και φροντίζουν τα παιδιά. Η ποινή για τους παραβάτες είναι το κατάβρεγμα, το γδύσιμο και αποτελεί το γλέντι όλων των γυναικών. Το ξημέρωμα της άλλης μέρας θα βρει το χωριό στην συνήθη πρότερη κατάστασή του.

ΔΡΑΚΟΚΤΟΝΙΑ

Η παράδοση αναφέρει ότι στο Νέο Σούλι υπήρχε ένα θηρίο (δράκος) που εμπόδιζε τη ροή των νερών που βρισκόταν ψηλά στη πηγή και τα απελευθέρωνε, αφού πρώτα κάθε χρόνο του προσφέρονταν με κλήρο για φαγητό ένας κάτοικος του χωριού. Κάποια χρονιά ο κλήρος έπεσε στη βασιλοπούλα του χωριού. Όταν ήρθε η στιγμή για να προσφερθεί η βασιλοπούλα θυσία στον δράκο, στον τόπο του μαρτυρίου, παρακάλεσε τον θεό να την σώσει. Τότε εμφανίστηκε ο Άγιος Γεώργιος πάνω στο άλογό του έχοντας στα χέρια του σταυρό και κοντάρι και φόνευσε τον δράκο. Στις ευχαριστίες τις βασιλοπούλας ο Άγιος Γεώργιος το μόνο που τις ζήτησε σαν χάρη ήταν το να χτίσει εκκλησία μέσα στο χωριό.

Από τη μέρα που έγινε το θαύμα του Αγίου Γεωργίου μέχρι και σήμερα κάθε χρόνο τη μέρα της εορτής της μνήμης του, γίνεται αναπαράσταση της "Δρακοκτονίας". Δύο μαυροφορεμένες κοπέλες οδηγούν την βασιλοπούλα στο χώρο της θυσίας στη πλατεία του χωριού όπου γίνεται και το πανηγύρι για τη θυσία. Σε μικρή απόσταση βρίσκεται τοποθετημένο ένα ομοίωμα του "δράκου". Μετά από λίγη ώρα καταφτάνει ο Άγιος Γεώργιος καβάλα πάνω σε λευκό άλογο κρατώντας το κοντάρι του. Φονεύει τον δράκο, σώζει τη βασιλοπούλα και ελευθερώνει τα νερά. Ακολουθεί λαϊκό γλέντι με χορό, κρασί και παραδοσιακά φαγητά.

ΚΕΤΣΕΚΙΑ

Πρόκειται για ένα λαϊκό δρώμενο της Αποκριάς που γίνεται στο χωριό Ποντισμένο. Το χωριό αυτό αποτελεί ένα από τους παλιότερους τόπους μόνιμης εγκατάστασης των Τσιγγάνων ΡΟΜ. Εκεί μάλιστα έχει επιβιώσει έως τις μέρες μας ο πιο αρχέγονος ίσως τύπος λύρας του ελλαδικού χώρου (οι ντόπιοι το ονομάζουν "γκίκα"). Πρόκειται για μια εξαιρετικά αδρή και "πρωτόγονη" κατασκευή στην οποία ως χορδές χρησιμοποιούνται πλέον σύρματα από φρένα μοτοσικλέτας. Τα "Κετσέκια" του Ποντισμένου είναι έθιμο το οποίο δεν συναντάται σε κανένα άλλο μέρος της Ελλάδας.

ΚΟΥΡΜΠΑΝΙ

Πρόκειται για ένα πανάρχαιο έθιμο που αναβιώνει στην Αγγίστα και ο πυρήνας του βασίζεται στην έννοια της θυσίας στον άγιο του χωριού. Με τον τρόπο αυτό οι κάτοικοι της περιοχής επιχειρούσαν να εξευμενίσουν τον άγιο τους, για το καλό των ίδιων και του χωριού. Ανήμερα της γιορτής του Αϊ - Γιάννη σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο, κοντά στην εκκλησία από την παραμονή σφάζουν το μοσχάρι, το κρέας του οποίου βράζουν σε μεγάλα καζάνια όλη τη νύχτα. Την επόμενη ημέρα μετά τη θεία λειτουργία και αφού πρώτα ο ιερέας ευλογήσει τους πιστούς, το εκκλησίασμα κατευθύνεται στην αίθουσα για να γευτεί το μοσχαρίσιο κρέας που προσφέρεται μαγειρεμένο με πλιγούρι.

ΝΤΕΡΒΕΝΕΣ

Την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς στην Πρώτη, αναβιώνει το έθιμο της "Ντερβένας" (Πυρολατρείας).

Αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της παράδοσης των κατοίκων της Πρώτης με ρίζες που χάνονται στο βάθος

του χρόνου. Ξεκινά περίπου δύο μήνες πριν, με την συγκέντρωση πουρναριών από κάθε συνοικία ξεχωριστά.

Στόχος αποτελεί το ποια συνοικία θα πραγματοποιήσει την μεγαλύτερη "Ντερβένα". Το βράδυ της τελευταίας Κυριακής της Αποκριάς, με τη συνοδεία μουσικών παραδοσιακών οργάνων οι κάτοικοι της Πρώτης και των γύρω περιοχών περιοδεύουν στις συνοικίες και ανάβουν μια - μια τις φωτιές (ντερβένες). Το έθιμο συμβολίζει το κάψιμο των παθών, του μίσους, της κακίας και της εχθρότητας των ανθρώπων. Η κορύφωση της εκδήλωσης γίνεται στην κεντρική πλατεία του χωριού με χορούς, άφθονο κρασί, πίττες και παραδοσιακά σαρμαδάκια.

Ο ΚΑΛΟΓΕΡΟΣ

Πρόκειται για ένα έθιμο το οποίο προέρχεται από την Ανατολική Ρωμυλία και αφορά τη γονιμότητα της γης. Αναβιώνει στην Αγία Ελένη τη Δευτέρα της Τυρινής και το μετέφεραν εκεί οι κάτοικοι του χωριού από το Κωστί της Αγαθούπολης. Στο έθιμο αυτό συμμετέχουν μόνο άνδρες με κορυφαίο πρόσωπο του δρώμενου τον "Καλόγερο". Αναπόσπαστο στοιχείο στην αμφίεσή του αποτελεί μία "σφούγκα". Πρόκειται για πάνα παραδοσιακού φούρνου την οποία παραδίδει τελετουργικά στον "Καλόγερο" ο Αρχιαναστενάρης. Ο "Καλόγερος", λέει η παράδοση, πέθανε και μετά από λίγα λεπτά αναστήθηκε μόλις τον ρίξανε στο νερό.

Ξεκινά το πρωί της Δευτέρας της Τυρινής με τους "αγερμούς". Ο "Καλόγερος", είναι ντυμένος με προβιές, νεροκολοκύθα στο κεφάλι του, πιπεριές στην κορυφή του. Συνοδεύεται από τον "βασιλιά", και από συνοδεία παραδοσιακών οργάνων. Όλοι μαζί χτυπούν τις πόρτες του χωριού. Οι νοικοκυρές υποδέχονται τη πομπή ρίχνοντάς τους σπόρους ενώ ο "Καλόγερος" με τη "σφούγκα" του σταυρώνει την είσοδο, ο "κουρέας" ξυρίζει τους νοικοκύρηδες, τους εύχεται καλή σοδιά και το "βασιλόπουλο" τους προσφέρει ένα ποτήρι κρασί. Το απόγευμα η πομπή με κάρο καταλήγει στη πλατεία του χωριού αφού πρώτα άνδρες με χοντρά ξύλα στα χέρια "χτυπούν" το νερό που βρίσκεται στην άκρη του δρόμου βρέχοντας τη συνοδεία. Το δρώμενο τελειώνει με το εικονικό όργωμα της πλατείας και τη σπορά.

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΠΑΛΗ

Η παραδοσιακή πάλη είναι άμεσα συνδεδεμένη με τα πανηγύρια. Τέτοια πανηγύρια γίνονται:

Στη Σκοτούσσα (ξεκινά στις 8 Σεπτεμβρίου, ανήμερα της γιορτής των γενεθλίων της Θεοτόκου). Στο πανηγύρι στον οικισμό "Πύργος" της Μαυροθάλασσας (παραμονή της Αγίας Μαρίνας 16 - 17 Ιουλίου). Στα Πανηγύρια της Ηράκλειας (τέλος Αυγούστου), της Νιγρίτας (Αγ. Αθανασίου Νιγρίτας 2 Μαΐου, του Αγίου Θωμά Νιγρίτας Κυριακή μετά το Πάσχα, Ιωάννου του προδρόμου Φλάμπουρο 24 Ιουνίου, του Αγ. Γεωργίου Ανθής 23 Απριλίου, του Αγ. Παντελεήμονα Θερμών 27 Ιουλίου, της Ζωοδώχου Πηγής Τερπνής Παρασκευή μετά το Πάσχα, καθώς και στο Σκούταρι.

Εκεί ο επισκέπτης μπορεί να συναντήσει τους τελευταίους παραδοσιακούς παλαιστές, τους "πεχλιβάνηδες". Οι αθλητές, πριν ξεκινήσουν τον αγώνα, φορούν το λεγόμενο "κιουσπέτι" ή "κισπέτι", ένα παντελόνι μέχρι τα γόνατα, φτιαγμένο από κατεργασμένο δέρμα κατσικιού, ενώ αλείφουν όλο τους το σώμα με λάδι.

Η είσοδος των αθλητών στο "αλώνι" (αγωνιστικό χώρο) γίνεται με εντυπωσιακό τρόπο, με χτυπήματα των χεριών στα γόνατα και άλλα "τσαλίμια". Καθ' όλη τη διάρκεια των αγώνων ακούγεται ο ήχος του ζουρνά και του νταουλιού, που δεν θα σταματήσει παρά μόνο τη στιγμή της ανάδειξης του μεγάλου νικητή.

ΧΕΛΙΔΟΝΙΣΜΑΤΑ

Τα "χελιδονίσματα" είναι η συνήθεια των παιδιών να τραγουδούν την πρώτη Μαρτίου την άφιξη των χελιδονιών κρατώντας ένα ξύλινο ομοίωμά τους. Ως τραγούδι και ως τελετουργικό εντάσσεται σε έναν ευρύτερο εθιμικό κύκλο της ημέρας αυτής, της Πρωτομαρτιάς, η οποία ως πρώτη ημέρα του χρόνου παλαιότερα, συνδέεται με πολλά δρώμενα μαντικού, μαγικού και λατρευτικού περιεχομένου. Τα "χελιδονίσματα" αναβιώνουν στη Νιγρίτα και σε πολλά χωριά της Βισαλτίας. Τα τελευταία χρόνια χάρη στις προσπάθειες του "Λυκείου Ελληνίδων Σερρών" αναβιώνει και στη πόλη των Σερρών.